Rada Konsultacyjna Sędziów Europejskich CCJE(2012)4

 

Paryż, 13 listopada 2012 r.

                                                             

Rada Konsultacyjna Sędziów Europejskich

(CCJE)

OPINIA (2012) NR 15 RADY KONSULTACYJNEJ SĘDZIÓW EUROPEJSKICH W SPRAWIE SPECJALIZACJI SĘDZIÓW przyjęta na 13 posiedzeniu plenarnym CCJE (Paryż, 5-6 listopada 2012 r.)

1.             Zgodnie z Mandatem otrzymanym od Komitetu Ministrów Rady Europy, Rada Konsultacyjna Sędziów Europejskich (CCJE) zdecydowała o przygotowaniu w roku 2012 Opinii w sprawie specjalizacji sędziów.

2.             Niniejsza Opinia została przygotowana w oparciu o wcześniejsze Opinie CCJE, jak również Wielką Kartę Sędziów (the Magna Carta of Judges) oraz odpowiedzi udzielone przez państwa członkowskie na pytania w opracowanym przez CCJE kwestionariuszu poświęconym specjalizacji sędziów, a także na podstawie wstępnego sprawozdania sporządzonego przez eksperta CCJE, Panią Marię Giulianę Civinini (Włochy).

3.             Przygotowując niniejszą Opinię, CCJE wzięła również pod uwagę dorobek Rady Europy, w szczególności Europejską Kartę Statusu Sędziego, Rekomendację nr CM/Rec(2010)12 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich dotyczącą sędziów i ich: 
niezawisłości, odpowiedzialności i efektywności, oraz sprawozdanie z badania „European Judicial Systems” (wersja 2010) realizowanego przez Europejską Komisję na rzecz Efektywności Sądownictwa (CEPEJ)^[1].

4.             Odpowiedzi państw członkowskich na pytania kwestionariusza oraz sprawozdanie eksperta wskazują, że sędziowie specjaliści i sądy specjalistyczne są powszechni/e w państwach członkowskich. Taki rodzaj specjalizacji jest realny i przybiera wiele form, na przykład ustanawianie specjalistycznych wydziałów w ramach istniejących sądów lub tworzenie odrębnych sądów specjalistycznych. Trend ten rozpowszechnił się w Europie[2].

5.             W kontekście niniejszej Opinii „sędzia specjalista" oznacza sędziego zajmującego się ograniczonymi dziedzinami prawa (np. prawo karne, prawo podatkowe, prawo rodzinne, prawo gospodarcze i finansowe, prawo własności intelektualnej, prawo konkurencji) lub zajmującego się sprawami dotyczącymi poszczególnych okoliczności faktycznych w obrębie danych dziedzin (np. związanych z prawem społecznym, gospodarczym czy rodzinnym).

6.             Powyższa definicja „sędziów specjalistów" nie uwzględnia ławników/członków ław przysięgłych (jurors) biorących udział w sprawach karnych^[3]. . Ławnicy nie biorą udziału we wszystkich sprawach karnych. Nie podlegają tym samym kodeksom i zasadom, co sędziowie, którzy stanowią część stałego korpusu sędziowskiego; nie wchodzą oni także w skład sądowej hierarchii ani nie podlegają jej zasadom dyscyplinarnym i etycznym.

7.             Celem wydania niniejszej Opinii jest zbadanie głównych problemów związanych ze specjalizacją, biorąc pod uwagę nadrzędną potrzebę, jaką jest ochrona podstawowych praw i jakości wymiaru sprawiedliwości, jak również ochrona statusu sędziów.

a.         Możliwe zalety specjalizacji

8.             Specjalizacja wywodzi się często z potrzeby dostosowania się do zmian w prawie, a nie z rozmyślnego wyboru. Nieustanne uchwalanie nowych przepisów, na poziomie międzynarodowym, europejskim czy krajowym, jak również zmiana orzecznictwa i doktryny sprawiają, że nauka prawa staje się coraz bardziej rozległa i złożona. Podczas gdy społeczeństwo i strony procesów domagają się od sądów coraz większego profesjonalizmu i skuteczności, dla sędziego niezwykle trudne jest opanowanie wszystkich dziedzin. Specjalizacja sędziów może zapewnić, że będą oni posiadać wymaganą wiedzę i doświadczenie w ich obszarze jurysdykcji.

9.             Dogłębna wiedza w danej dziedzinie prawa może podnieść jakość decyzji podejmowanych przez sędziego. Sędziowie specjaliści mogą zdobyć większą wiedzę specjalistyczną w poszczególnych dziedzinach, zwiększając w ten sposób swój autorytet.

10.          Oddanie akt sprawy w ręce wybranej grupy sędziów specjalistów może przyczynić się do spójności w orzecznictwie, a co za tym idzie promować pewność prawa.

11.          Z uwagi na powtarzalne zajmowanie się podobnymi sprawami, specjalizacja może pomóc sędziom w lepszym zrozumieniu realiów spraw przez nich rozpatrywanych, czy to na poziomie technicznym, społecznym czy ekonomicznym, dzięki czemu będą w stanie odnajdywać rozwiązania bardziej odpowiadające danym realiom.

12.          Sędziowie specjaliści posiadający wiedzę na temat dziedziny nauki innej niż prawo mogą przyjąć wielodyscyplinarne podejście do omawianych problemów.

13.          Biorąc pod uwagę wciąż rosnącą liczbę spraw, specjalizacja przez większą wiedzę na temat danej dziedziny prawa może zwiększyć efektywność sądu i usprawnić zarządzanie sprawami.

b.         Możliwe ograniczenia i zagrożenia związane ze specjalizacją

14.          Podczas gdy specjalizacja jest z wielu powodów pożądana, istnieją jednak pewne zagrożenia jej towarzyszące. Głównym ryzykiem związanym ze specjalizacją sędziowską jest prawdopodobieństwo oddzielenia sędziów specjalistów od pozostałych członków korpusu sędziowskiego.

15.          Sędziowie, którzy ze względu na specjalizację, musieli już decydować w takich samych sprawach mogą mieć tendencję do powtarzania uprzednio wydanych rozstrzygnięć, co może spowolnić ewolucję orzecznictwa w odniesieniu do potrzeb społeczeństwa. Niebezpieczeństwo takie powstaje również, gdy rozstrzygnięcia w danym obszarze są zawsze podejmowane przez tę samą grupę sędziów.

16.          Specjaliści w określonej profesji prawniczej często wypracowują koncepcje, które są charakterystyczne dla ich dziedziny i (często) nieznane innym prawnikom. Może to doprowadzić do podziału prawa i procedur na grupy poprzez odcięcie sędziów specjalistów od realiów prawnych innych dziedzin i potencjalne odizolowanie ich od zasad ogólnych i podstawowych praw. Taki podział mógłby podważyć zasadę pewności prawa.

17.          Społeczeństwo może oczekiwać aby wyspecjalizowani sędziowie orzekali w sytuacjach, w których jest to praktycznie niemożliwe. Specjalizacja jest możliwa wyłącznie wtedy, gdy sądy osiągną odpowiednią wielkość. Mniejsze sądy mogą nie być w stanie utworzyć specjalistycznych wydziałów lub odpowiedniej liczby takich wydziałów. Sytuacja taka zmusza sędziów do posiadania wszechstronnej wiedzy i umiejętności odnoszenia się do wielu specjalistycznych kwestii. Nadmierna indywidualna specjalizacja sędziów utrudniałaby osiągnięcie tejże niezbędnej wszechstronności.

18.          W niektórych przypadkach specjalizacja sędziów może mieć niekorzystny wpływ na jedność wymiaru sprawiedliwości. Sędziowie mogą odnosić wrażenie, że dzięki swojej specjalizacji należą do elity sędziów, różniących się od pozostałych. Społeczeństwo może również odnieść wrażenie, że niektórzy sędziowie to „nadsędziowie” lub, wręcz przeciwne, że sąd jest wyłącznie organem technicznym, oddzielonym od rzeczywistego wymiaru sprawiedliwości. Może to spowodować brak zaufania społecznego do sądów, które uznawane będą za zbyt mało specjalistyczne.

19.          Utworzenie wysoce specjalistycznych sądów może mieć na celu, lub może spowodować, oddzielenie sędziów od reszty wymiaru sprawiedliwości i narażenie ich na presję wywieraną przez strony postępowania, grupy interesów lub inne władze krajowe.

20.          W ramach wybranej dziedziny prawa, realne staje się niebezpieczeństwo wywołania wrażenia nadmiernego spoufalania się sędziów z prawnikami (adwokatami, radcami prawnymi) i prokuratorami w trakcie szkoleń, konferencji lub spotkań. Mogłoby to nie tylko zepsuć wizerunek niezawisłości i bezstronności sądownictwa, ale również narazić sędziów na realne ryzyko ulegania ukrytym wpływom, które mogłyby zmienić kierunek ich orzekania.

21.          Z uwagi na konieczność równomiernego obciążenia pracą sądów, utworzenie sądu specjalizującego się w bardzo wąskiej dziedzinie może spowodować efekt koncentracji tejże specjalizacji w obrębie jednego sądu dla całego kraju lub dla jednego obszaru kraju. Sytuacja taka może utrudnić dostęp do sądów lub spowodować, że dystans pomiędzy sędzią a stroną procesu stanie się zbyt odległy.

22.          Istnieje ryzyko, że sędzia specjalista, który będzie członkiem składu orzekającego i który będzie odpowiedzialny za udzielenie porady technicznej lub specjalistycznej będzie wyrażać swoją osobistą opinię lub przedstawiać okoliczności bezpośrednio swoim współpracownikom bez przedstawienia tychże spraw stronom w celu wyrażenia stanowiska w składanych przez nie pismach procesowych[4].

23.          Utworzenie specjalistycznych sądów w odpowiedzi na obawy społeczeństwa (np. sądy antyterrorystyczne)[5] może spowodować, że władze publiczne przyznają tymże sądom zasoby materialne i ludzkie, które nie są przyznawane innym sądom.

24.          CCJE przede  wszystkim podkreśla fakt, że wszyscy sędziowie, niezależnie od tego, czy są sędziami ogólnymi, czy specjalistami, muszą być ekspertami w zakresie sądzenia. Sędziowie posiadają know-how niezbędny do analizy i oceny faktów oraz prawa, jak również do podejmowania decyzji w wielu różnych dziedzinach. Aby to osiągnąć muszą posiąść szeroką wiedzę na temat instytucji i zasad prawnych.

25.          Odpowiedzi państw członkowskich oraz sprawozdanie eksperta wskazują, że większość spraw wnoszonych do sądu jest rozpatrywana przez sędziów ogólnych, co podkreśla ich dominującą rolę.

26.          Z zasady sędziowie powinni być zdolni do wydawania rozstrzygnięć w każdej dziedzinie. Ich wiedza ogólna na temat prawa oraz powiązanych z nim zasad, zdrowy rozsądek, a także znajomość realiów życia umożliwia im stosowanie prawa we wszystkich obszarach, w tym tych specjalistycznych, w razie konieczności przy pomocy biegłego^[6]. Rola „sędziego ogólnego" nigdy nie powinna być niedoceniana.

27.          W każdym sądzie sędziowie ogólni są z reguły przydzielani do różnego rodzaju specjalistycznych sektorów – w toku kariery sędziowskiej taka zmiana jest dokonywana kilkakrotnie. Dzięki temu sędziowie zdobywają rozległą wiedzę na temat wielu dziedzin prawa, co umożliwia im przystosowanie się do nowych obowiązków i spełnianie potrzeb stron procesu. Dlatego też niezwykle ważne jest, aby od samego początku sędziowie przechodzili szkolenie ogólne, a dzięki elastyczności i wszechstronności nabytej w trakcie takiego szkolenia byli w stanie sprostać potrzebom sądu ogólnego, który zajmuje się ogromną liczbą spraw, w tym takich, które wymagają pewnego stopnia specjalizacji.

28.          Niemniej jednak, prawo stało się na tyle złożone i specjalistyczne, że w celu prawidłowego rozpatrzenia spraw wymagany jest wyższy stopień specjalizacji. Dlatego też zalecane jest zapewnienie właściwie wykwalifikowanych sędziów odpowiedzialnych za określone obszary.

29.          Sędziowie specjaliści, podobnie jak wszyscy sędziowie, muszą spełniać wymóg niezawisłości i bezstronności, o którym mowa w art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (zwanej dalej Konwencją). Sądy specjalistyczne i sędziowie muszą również spełniać inne warunki określone postanowieniami Konwencji: prawo dostępu do sądu, prawo do rzetelnego procesu sądowego, prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie. Sądy mają obowiązek zorganizowania swoich specjalistycznych wydziałów w taki sposób, aby działały w poszanowaniu powyższych zasad.

30.          CCJE uważa, że tworzenie specjalistycznych wydziałów lub sądów musi być ściśle uregulowane. Organy takie nie powinny podważać kompetencji sędziego ogólnego, i w każdym przypadku powinny zapewnić takie same środki bezpieczeństwa i taką samą jakość. Jednocześnie należy wziąć pod uwagę wszystkie kryteria wpływające na pracę sędziego: wielkość sądu, wymogi dotyczące obsługi, coraz narastające trudności z opanowaniem wszystkich dziedzin prawa przez sędziów oraz koszty specjalizacji.

31.          Specjalizacja nie może stanąć na drodze wymogom jakościowym, które każdy sędzia ma obowiązek spełniać. CCJE zauważa, że wymogi te zostały przedstawione w Opinii nr 11 (2008) w sprawie jakości orzecznictwa oraz, że mają zastosowanie do wszystkich sędziów, również sędziów specjalistów. Należy zrobić wszystko, co konieczne w celu zagwarantowania optymalnych warunków sprawowania wymiaru sprawiedliwości w sądach specjalistycznych.

32.          Zasadniczo ogólne zasady proceduralne muszą być stosowane również przez sądy specjalistyczne. Wprowadzanie szczególnych procedur dla każdego sądu specjalistycznego mogłoby doprowadzić do rozrostu takich procedur, stworzenia zagrożenia związanego z dostępem do wymiaru sprawiedliwości oraz z pewnością prawa. Szczególne zasady proceduralne są dozwolone tylko, jeżeli odpowiadają jednej z potrzeb, dla których sąd specjalistyczny został utworzony (np. postępowanie w zakresie prawa rodzinnego, w którym przesłuchanie dzieci podlega szczególnym zasadom mającym na celu zabezpieczenie ich interesu).

33.          Zawsze niezwykle ważne jest zapewnienie poszanowania prawa do rzetelnego procesu sądowego, tj. bezstronności sądownictwa, jako całości oraz swobody sędziów w ocenie dowodów. Ważne jest również, aby w systemach w których w składzie sądu zasiada również ekspert lub biegły, strony miały możliwość ustosunkowania się do opinii przedstawionej sędziemu przez eksperta lub biegłego. W przeciwnym razie opinia eksperta mogłaby zostać uwzględniona w wyroku bez możliwości zakwestionowania lub sprawdzenia jej przez strony. CCJE preferuje system, w którym sędzia powołuje eksperta lub taki ekspert jest powoływany przez strony na świadka, a jego ustalenia i wnioski mogą zostać podważone przez strony lub poddane dyskusji stron w obecności sędziego.

34.          Wszystkie sprawy, niezależnie od tego, czy są prowadzone przed sądem specjalistycznym, czy ogólnym muszą zostać rozpatrzone z zachowaniem takiej samej należytej staranności. Nie ma podstaw do nadawania priorytetu sprawom rozpatrywanym przez sądy specjalistyczne. Priorytet może być nadawany wyłącznie w sytuacji, gdy obiektywne podstawy wskazują na taką konieczność, np. w przypadku postępowania obejmującego pozbawienie wolności lub podjęcia pilnych kroków w sprawach opieki nad dziećmi, ochrony mienia lub osób, środowiska, zdrowia publicznego, porządku lub bezpieczeństwa publicznego.

35.          Korzystanie przez sądy specjalistyczne przy wykonywaniu swojej pracy z odpowiednich zasobów ludzkich, administracyjnych i materialnych, nie może odbywać się ze  szkoda innych sądów, którym należą się takie same warunki, jeżeli chodzi o zasoby.

36.          CCJE uważa, że powyższe ujemne strony specjalizacji mogą zostać wyeliminowane dzięki większej mobilności i elastyczności sędziów. Sędziowie powinni mieć prawo do zmiany sądu lub specjalizacji w toku swojej kariery lub nawet zmieniać zakres obowiązków z tych związanych ze specjalizacją na bardziej ogólne i na odwrót. Mobilność i elastyczność nie tylko daje sędziom więcej różnorodnych możliwości zawodowych, ale także pozwala na dokonanie oceny i zmianę dyscypliny prawnej, co jest niezbędne dla wspierania rozwoju orzecznictwa i prawa w znaczeniu ogólnym. Jednakże taka mobilność i elastyczność nie powinna zagrażać zasadzie niezawisłości i nieusuwalności sędziów[7].

37.          Zapewnienie dostępności sędziów specjalistów w celu poradzenia sobie z zawiłością poszczególnych dziedzin prawa lub spełnienia poszczególnych wymogów, ze względu na indywidualne lub szczególne okoliczności nie oznacza otwierania sądów specjalnych, ad hoc lub nadzwyczajnych. Istnieje potencjalne ryzyko, że te ostatnie nie będą w stanie zapewnić środków bezpieczeństwa, o których mowa w art. 6 Konwencji. CCJE wyraziła już swoje obawy związane z tworzeniem takich sądów w treści Opinii nr 8 (2006) o roli sędziów w zakresie ochrony praworządności i praw człowieka w kontekście terroryzmu. W każdym przypadku CCJE podkreśla, że jeżeli takie sądy istnieją, mają one obowiązek spełniać wszystkie wymogi dotyczące bezpieczeństwa, które są obowiązujące dla sądów powszechnych.

38.          Podsumowując, CCJE wierzy, że wprowadzenie specjalizacji jest tylko wtedy uzasadnione, jeżeli ma na celu promowanie sprawowania wymiaru sprawiedliwości, tj. jeżeli jest bardziej wskazane w celu zapewnienia jakości postępowania i orzecznictwa.

1.            Specjalizacja sędziów

39.          Według CCJE zasady wyrażone w niniejszej Opinii mają zastosowanie do rodzajów sądów specjalistycznych, o których mowa poniżej.

40.          Odpowiedzi państw członkowskich na pytania zawarte w kwestionariuszu wskazują na istotne różnice pomiędzy państwami członkowskimi dotyczące rodzajów sędziów pracujących w sądach „specjalistycznych” i trybunałach.

41.          Specjalizacja może przybrać różne formy. W zależności od ram prawnych danego państwa mogą istnieć sądy specjalistyczne wyodrębnione z ogólnego systemu wymiaru sprawiedliwości lub sądy specjalistyczne bądź wydziały stanowiące część ogólnego systemu wymiaru sprawiedliwości. Jurysdykcja specjalistycznych sądów lub wydziałów niejednokrotnie różni się od jurysdykcji sądów ogólnych; często jest ich mniej i niekiedy znajdują się w stolicy państwa. W sądach i wydziałach specjalistycznych mogą zasiadać ławnicy (lay judges).

42.          Najpowszechniejszym sposobem na osiągnięcie specjalizacji jest tworzenie specjalistycznych izb lub wydziałów. Takie wydziały i izby można często utworzyć na podstawie wewnętrznych zasad sądu. Główne dziedziny specjalizacji obejmują: prawo rodzinne i prawo dotyczące nieletnich; prawo dotyczące własności intelektualnej; prawo handlowe, prawo upadłościowe; poważne przestępstwa; postępowania w sprawach karnych i egzekucja sankcji karnych.

i.              „Sędziowie niejuryści” („non-jurist judges”)

43.          W wielu państwach członkowskich istnieją sądy lub trybunały specjalistyczne składające się z jednego lub większej liczby sędziów posiadających wykształcenie prawnicze i z jednego lub większej liczby członków sądu lub trybunału niebędących prawnikami. Istnieje wiele rodzajów takich „sędziów niejurystów” i niemożliwe jest przedstawienie pełnej analizy tej grupy orzeczników w niniejszej opinii. Często tacy „sędziowie niejuryści” reprezentują jedną lub drugą grupę zainteresowanych (np. pracodawców lub pracowników; wynajmujących i najemców, échevins) lub posiadają specjalistyczną wiedzę zgodną ze specjalizacją sądu lub trybunału.

ii.             Sędziowie zawodowi

44.          Do zdobycia specjalizacji przez sędziów zawodowych prowadzi wiele dróg. Mogą się oni wyspecjalizować dzięki doświadczeniu zdobytemu jako wyspecjalizowani prawnicy przed powołaniem na sędziego lub dzięki doświadczeniu zdobytemu w trakcie specjalistycznej pracy wykonywanej już po powołaniu na ten urząd. Sędzia specjalista może również przejść odpowiednie szkolenie w zakresie specjalistycznego obszaru prawa lub innych obszarów spoza dziedziny prawa, a następnie zostać powołanym przez sąd specjalistyczny lub zajmować się specjalistycznymi sprawami w sądzie ogólnym.

45.          Specjalizacja sędziów wyższych instancji, jeżeli istnieje, powinna zapewniać pewien poziom wszechstronności sędziów, tak aby umożliwić pewną elastyczność tych sędziów przy rozpatrywaniu różnych rodzajów spraw. Taka elastyczność jest niezbędna do spełnienia prawnej i konstytucyjnej misji sądów apelacyjnych, tj. zagwarantowanie konsekwencji w interpretacji i stosowaniu przepisów prawa i orzecznictwa. Elastyczność ta zagwarantuje również, że na poziomie apelacji, danym obszarem specjalizacji nie będzie zajmować się zbyt wąska grupa sędziów, którzy mogą narzucać swoje zdanie w danej dziedzinie i uniemożliwiać rozwój prawa w tymże obszarze.

2.            Specjalizacja pewnych sądów lub sądów w ramach większej grupy

46.          W niektórych jurysdykcjach istnieją sądy specjalistyczne, które funkcjonują odrębnie od sądów ogólnych^[8]. W niektórych przypadkach takie odrębne sądy specjalistyczne zostały utworzone na podstawie dokumentów unijnych przewidujących utworzenie sądów specjalistycznych lub wydziałów sądów posiadających większą jurysdykcję^[9]. W innych przypadkach sąd specjalistyczny może być częścią większego zgrupowania sądów^[10]. W każdym przypadku zarówno sąd, jak i sędziowie w nim zasiadający są wyspecjalizowani. Struktura obowiązująca w danym kraju jest po części wynikiem zaszłości historycznych, a po części wynikiem zapotrzebowania na określony rodzaj sądu specjalistycznego lub sędziego specjalisty w danej jurysdykcji.

3.            Rozmieszczenie sędziów specjalistów w danym regionie

47.          Należy wziąć pod uwagę okoliczność, że w niektórych wysoce specjalistycznych obszarach liczba spraw wnoszonych do sądu jest bardzo niewielka. W takim przypadku może zaistnieć konieczność skupienia sędziów specjalistów w obrębie jednego sądu, tak aby zapewnić, że każdy z sędziów zajmuje się podobną liczbą spraw, i może również przyjąć inną, niespecjalistyczną pracę. Jednakże w przypadku gdy koncentracja, o której mowa powyżej zajdzie za daleko, może zaistnieć ryzyko, że dany sąd specjalistyczny będzie znajdował się zbyt daleko od klientów; tego problemu w opinii CCJE należy uniknąć.

4.            Zasoby ludzkie, materialne i finansowe

48.          Istotne jest, aby sędziom specjalistom i sądom specjalistycznym zapewnić odpowiednie zasoby ludzkie i materialne, zwłaszcza w zakresie technologii informacyjnej.

49.          W przypadku gdy przewidywana liczba spraw trafiających do sądów specjalistycznych jest niewielka w porównaniu z liczbą spraw trafiających do innych sądów, należy zastanowić się nad opracowaniem i wykorzystaniem zasobów i technologii, które mogłyby być wykorzystywane łącznie przez kilka sądów specjalistycznych, albo jeszcze lepiej, przez wszystkie sądy. Połączenie zasobów ludzkich i materialnych może stanowić sposób na uniknięcie problemów związanych z organizacją specjalizacji. Tworzenie dużych „centrów wymiaru sprawiedliwości” obejmujących sądy i składy orzekające ogólne, jak i specjalistyczne mogłoby jednakże utrudnić dostęp do sądów ze względu na zwiększającą się odległość pomiędzy lokalizacjami sądów.

50.          Wymagania i koszty związane z sądami specjalistycznymi oraz sędziami specjalistami mogą być większe niż wymagania i koszty sądów i sędziów ogólnych, np. ze względu na wymóg zastosowania szczególnych środków ostrożności, w przypadku gdy akta są obszerne lub proces jest długotrwały.

51.          W przypadku wystąpienia kosztów dodatkowych w obrębie danej specjalizacji, istnieje podstawa do pobierania wyższych opłat od określonego rodzaju stron w celu pokrycia całości lub części takich dodatkowych kosztów. Dotyczy to zarówno spraw gospodarczych lub budowlanych, patentowych, jak i spraw związanych z ochroną konkurencji, ale nie specjalizacji w zakresie spraw związanych z opieką nad dzieckiem, alimentami na dziecko, czy innych rodzajów spraw rodzinnych. Wyższe koszty spraw specjalistycznych nie powinny przekraczać wartości dodatkowej pracy podjętej przez sądy i powinny być proporcjonalne do pracy sądów oraz do korzyści związanych ze specjalizacją zarówno dla stron procesu, jak i dla sądów. Wprowadzanie specjalizacji sądów w celu wygenerowania wyższego przychodu wydaje się nierozsądne i nieuzasadnione.

1.            Status sędziego specjalisty

52.          We wszystkich rodzajach specjalizacji, o których mowa powyżej, ważne jest, aby rola sędziego, jako członka wymiaru sprawiedliwości, pozostała niezmieniona. Specjalizacja sędziów nie może usprawiedliwiać ani wymagać odstępowania od zasady niezawisłości wymiaru sprawiedliwości w żadnym aspekcie (np. niezawisłość sadów, jak i poszczególnych sędziów, zob. Opinia CCJE nr 1 (2001)).

53.          Główną zasadą powinno być traktowanie sędziów specjalistów, pod względem ich statusu, na równi z sędziami ogólnymi. Prawa i zasady właściwe dla powoływania, zajmowania stanowiska, awansu, nieusuwalności i dyscypliny powinny być zatem takie same dla sędziów specjalistów, jak dla sędziów ogólnych.

54.          Sytuację taką można osiągnąć poprzez ustanowienie dla sędziów specjalistów i dla sędziów ogólnych jednego organu nadzoru. Jedno ciało sędziowskie zapewni poszanowanie powszechnie obowiązujących podstawowych praw i zasad przez wszystkich sędziów. CCJE nie popiera ustanawiania różnych organów lub systemów sądowych według poszczególnych specjalizacji, co mogłoby doprowadzić do sytuacji, w której różni sędziowie podlegaliby różnym zasadom w różnych organizacjach.

55.          CCJE ma świadomość, że w wielu krajach europejskich istnieje kilka odrębnych hierarchii sądowych (np. sądy powszechne i administracyjne). Istnienie takich hierarchii może wiązać się z różnicami w statusie sędziów. CCJE uważa, że takie odrębne hierarchie mogą komplikować sprawowanie i dostęp do wymiaru sprawiedliwości.

56.          Zdaniem CCJE, należy zapewnić:

-           aby spory dotyczące jurysdykcji nie ograniczały dostępu do wymiaru sprawiedliwości i nie powodowały opóźnień – jest to niezgodne z art. 6 Konwencji;

-           aby wszyscy sędziowie mieli odpowiedni dostęp do pozostałych hierarchii sądowych, sądów specjalistycznych, organów i funkcji;

-           aby wszyscy sędziowie z tym samym stażem pracy otrzymywali takie samo wynagrodzenie, z wyjątkiem wynagrodzenia dodatkowego za wykonywanie zadań specjalnych (zobacz punkt następny).

57.          Zasada równego statusu sędziów ogólnych i specjalistycznych powinna mieć również zastosowanie do wynagrodzenia. Zgodnie z art. 54 Rekomendacji nr CM/Rec(2010)12 Komitetu Ministrów, wynagrodzenie sędziego powinno być „współmierne do jego zawodu i odpowiedzialności“ oraz, między innymi „chronić go przed pokusą przekupstwa”^[11]. Biorąc powyższe pod uwagę dodatkowe wynagrodzenie oraz jakiekolwiek inne uposażenie przyznawane wyłącznie z tytułu specjalizacji sędziego nie jest uzasadnione, ponieważ specyfika zawodu sędziego ogólnego i specjalistycznego oraz ciężar ich obowiązków są z zasady takie same. Dodatkowe wynagrodzenie lub uposażenie (np. w przypadku pracy w godzinach nocnych) jest uzasadnione, jeżeli istnieją określone podstawy, z których można wywnioskować, że specyfika zawodu sędziego specjalisty lub ciężar jego obowiązków (w tym ciężar osobisty, który taki sędzia może przyjąć w wyniku objęcia funkcji specjalistycznej) uzasadnia przyznanie takiego wynagrodzenia.

58.          Zasady etyki oraz zakres odpowiedzialności karnej, cywilnej i dyscyplinarnej sędziów ogólnych i sędziów specjalistów nie mogą się różnić. Standardy dotyczące postępowania zawodowego sędziów określone w Opinii CCJE nr 3 (2002) muszą obowiązywać zarówno sędziów specjalistów, jak i sędziów niespecjalistów. Nie znaleziono wystarczających podstaw do traktowania ich w inny sposób.

59.          W sytuacji gdy sędzia specjalista ma do czynienia wyłącznie z wąską i specjalistyczną grupą prawników, lub nawet stron procesowych, musi być ostrożny w swoim postępowaniu dla zachowania niezawisłości i bezstronności.

2.            Ocena i awans

60.          Jeżeli chodzi o ocenę pracy sędziów, kryteria są rozmaite i dobrze znane (zobacz Opinię CCJE nr 3 oraz Opinię nr 10 (2007)). Specjalizacja sama w sobie nie daje podstaw do wyższej oceny pracy sędziego specjalisty. Elastyczność objawiająca się przez przyjmowanie spraw z zakresu jednej lub większej liczby specjalistycznych dziedzin może stanowić istotny czynnik podczas oceny pracy sędziego.

61.          Dlatego też Rada Sądownictwa lub inny niezależny organ odpowiedzialny za ocenę pracy sędziów powinien być bardzo ostrożny podczas oceniania, czy praca danego sędziego specjalisty jest porównywalna z pracą sędziego ogólnego i w jakim zakresie. Taka ocena wymaga szczególnej staranności i uwagi, jako że łatwiej jest uzyskać pełen obraz pracy sędziego ogólnego niż pracy specjalisty, który może być członkiem mniejszej grupy i którego praca może nie być tak zrozumiała lub znana podmiotowi oceniającemu.

62.          Odnośnie do awansu zastosowanie mają podobne czynniki[12]. W ocenie CCJE wcześniejszy awans sędziego specjalisty z powodu jego specjalizacji nie jest uzasadniony.

3.            Dostępność szkoleń i specjalizacji

63.          Zasady określone w Opinii CCJE nr 4 (2003) dotyczące szkolenia ogólnego mają zastosowanie również do szkolenia specjalistycznego. Wynika to z faktu, że w zasadzie, status sędziego specjalisty nie różni się od statusu sędziego ogólnego, oraz że wszelkie wymogi dotyczące ochrony niezawisłości sędziów oraz zapewnienia jak najwyższej jakości szkolenia obowiązują zarówno w przypadku dziedzin ogólnych, jak i specjalistycznych. Szkolenia powinny być ogólnie dostępne dla wszystkich sędziów.

64.          Zasadniczo chęć sędziego do wyspecjalizowania się powinna być respektowana. W tym względzie CCJE odsyła do treści Opinii nr 10, w szczególności do postanowień dotyczących wyboru sędziów. Podobnie, odbycie odpowiedniego szkolenia^[13] powinno być możliwe w rozsądnym terminie po zgłoszeniu chęci uczestniczenia w takim szkoleniu. Sędzia, przed przydzieleniem do danej dziedziny specjalizacji, powinien mieć możliwość odbycia takiego szkolenia, a szkolenie powinno się zakończyć przed rozpoczęciem pełnienia nowych funkcji.

65.          Musi istnieć równowaga pomiędzy wymogami szkolenia i jego użytecznością, a dostępnymi środkami. Dlatego też szkolenia specjalistycznego nie można oczekiwać, na przykład, w sytuacji, gdy nie można zapewnić odpowiednich środków do jego przeprowadzenia, lub gdy środki takie mogłyby być zapewnione wyłącznie kosztem innych ważniejszych potrzeb szkoleniowych. Nie można wymagać przydzielenia do danej dziedziny specjalizacji, jeżeli przewidywana liczba spraw w ramach tej dziedziny będzie zbyt mała, aby uzasadnić utworzenie specjalistycznych sądów lub paneli. Wielkość sądu, rejonu sądu lub jego okręgu, czy nawet wielkość państwa mogą uzasadniać różne rozwiązania dotyczące specjalizacji oraz szkoleń w poszczególnych jej dziedzinach. W niektórych przypadkach jednak, przy szkoleniach ustawicznych, pomocna może okazać się współpraca międzynarodowa.

4.            Rola Rady Sądownictwa

66.          Uprawnienia i zakres odpowiedzialności rady sądownictwa, w krajach w których taka rada istnieje, lub podobnego organu, powinny być takie same w odniesieniu do sędziów ogólnych i specjalistycznych. Sędziowie specjaliści powinni być reprezentowani lub mieć możliwość przedstawiania swoich problemów na takiej samej zasadzie, co sędziowie ogólni. Dla dobra publicznego, należy unikać jakiegokolwiek preferencyjnego traktowania jednej, czy drugiej grupy sędziów.

5.            Specjalizacja a stowarzyszenia sędziów

67.          Sędziowie specjaliści muszą mieć takie samo prawo do wstąpienia do stowarzyszeń sędziów, co pozostali sędziowie. Dla zachowania spójności sądownictwa, nie są pożądane odrębne stowarzyszenia sędziów specjalistów. Sędziowie specjaliści powinni mieć możliwość wymiany doświadczeń zawodowych, uczestnictwa w konferencjach, spotkaniach itd. w obrębie ich specjalistycznego ukierunkowania, jednakże interesy związane ze statusem sędziego mogą i powinny zostać zabezpieczone w ramach ogólnego stowarzyszenia sędziów.

i.              CCJE przede wszystkim podkreśla fakt, że wszyscy sędziowie, niezależnie od tego, czy są sędziami o kompetencji ogólnej, czy specjalistami, muszą być ekspertami w zakresie sądzenia.

ii.            Zasadniczo rolę dominującą w orzecznictwie powinni pełnić sędziowie                         o kompetencji ogólnej.

iii.           Specjalistyczne sądy i sędziowie powinni być wprowadzani, jedynie jeżeli jest to konieczne ze względu na zawiłość i szczegółowość prawa lub okoliczności, czyli w celu właściwego sprawowania wymiaru sprawiedliwości.

iv.           Wyspecjalizowane sądy i sędziowie powinni w każdym przypadku pozostawać częścią jednego sądownictwa traktowanego jako całość.

v.            Sędziowie „specjaliści”, podobnie jak sędziowie o kompetencji ogólnej, muszą spełniać wymogi dotyczące niezawisłości i bezstronności, o których mowa w art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

vi.           W zasadzie status sędziego „specjalisty” nie powinien różnić się od statusu sędziego ogólnego. Zasady etyki i zakres odpowiedzialności sędziów muszą być takie same dla wszystkich.

vii.          Specjalizacja nie może pogarszać jakości wymiaru sprawiedliwości, zarówno w sądach „ogólnych”, jak i wyspecjalizowanych.

viii.        Mobilność i elastyczność sędziów zazwyczaj wystarczy, aby spełnić potrzeby związane ze specjalizacją. Zasadniczo możliwość specjalizacji i odbycia szkolenia powinna być dostępna dla wszystkich sędziów. Szkolenie specjalistyczne powinno być organizowane przez publiczne instytucje kształcenia sędziów.

 

ix.           Zamiast powoływania do składu sędziowskiego specjalisty, niejurysty, zaleca się, aby to sąd lub strony powoływały ekspertów, których opinie mogą zostać podważone przez strony, i na temat których strony będą mogły wyrazić swoje stanowisko w składanych przez nie pismach procesowych.

x.            Zakres uprawnień i odpowiedzialności Rady Sądownictwa lub podobnego organu powinien być taki sam w odniesieniu do sędziów ogólnych i specjalistów.